Շոշափելի անցյալը

Մեդիահարթակի բաժնի պատասխանատու լինել նշանակում է հստակ պատկերացում ունենալ, թե ի՞նչով է ապրում հասարակությունը, ինչի՞ մասին է խոսում ու ի՞նչ լեզվով։ Նախ, երբ ես սկսում եմ մտորել հայ հասարակության համար ակտուալ նարրատիվների մասին, մտաբերում եմ վերջին տարիների առանցքային իրադարձությունները (այն էլ մի քանիսը)՝ Թավշյա հեղափոխությունը, ղարաբաղյան պատերազմը, հին քաղաքի դիմազրկման դեմ պայքարը, բնապահպան ակտիվիստների չմարող բողոքի ակցիաներն ընդդեմ բնության ռեսուրսների չմտածված շահագործմանը և այլն։ Տպավորություն է, թե այս անցքերը երբեք էլ չեն հանգուցալուծվելու, և սա կարելի է նմանեցնել սաթե անցյալում մոլորված մի սովորական միջատի։ Անցյալն, ինչպես խեժը, երկարում ու ձգվում, ներթափանցում է ներկա ու ձուլվում դրան։ Եվ մեր կյանքի մաս դարձած բառերի ու իրերի շարքերը հանկարծ և անխուսափելիորեն դուրս են գալիս հիշողության ավազների միջից։ Վերլուծության համար անհրաժեշտ են հատուկ ճշգրիտ գործիքներ, որոնք թույլ կտան խեժից, սաթից ու ավազից դուրս բերել սեփական երկրի մասին կարծրատպային պատկերացումները և զատորոշել դրանք իր էությունից։

Տարիներ առաջ ռուսաստանցի մի ծանոթի հետ զրույցի ընթացքում, երբ խոսք գնաց հայերի ցեղասպանության մասին, վերջինս ցավակցական, բայց և վերևից նայողի հնչերանգով ասաց․ «Ծիծաղելի է, ի՞նչ ցեղասպանություն, հարյուրից ավելի տարի է անցել»։ Եվ դա այն ժամանակ, երբ Ռուսաստանում ռուսալեզու ու թարգմանական հրատարակությունների մեծ ալիք սկսվեց հիշողության, որպես սոցիալական կոնստրուկտի, ինչպես նաև դրա հետ աշխատելու գերմանական փորձառության մասին։ Մտաբերեցի Ալեյդա Ասմանի խոսքը. «Ռուսաստանն առանձնանում է նրանով, որ իրեն բնորոշ է մոռացությունը, ոչ թե հիշողությունը»։ Այդ պատճառով, ես չփորձեցի անգամ ներքաշվել հետագա քննարկման մեջ։ Հիշելը ծանր աշխատանք է։

Տարիներ հետո մենք ականատես դարձանք, թե ինչպես է իմ զրուցակցի երկրում հանցավոր ռեժիմը հաշված շաբաթների ընթացքում հողին հավասարեցնում հիշողության՝ առանց այն էլ սակավ ինստիտուտները։ Եվ դա կատարվում էր մեծամասնության քար լռության ուղեկցությամբ։

Անցյալից հրաժարվելը հնարավոր է, ինչը համառորեն և բավականին հաջող ձևով փորձում են անել մեր հարևան և ոչ հարևան երկրները։ Սակայն կա ևս մի ելք ՝ անցյալի հետ աշխատելը, առանց կեղծման՝ ընդունելով այն իր ողջ ծավալով ու այլանդակությամբ։ Առանց կեղծիքի աշխատելու այդ փորձառությանը, մենք՝ առանց բացառության բոլոր հետխորհրդային երկրներս, դժվար թե մոտենանք։ Բայց և Հայաստանի հիշողության նկատմամբ արյունոտ որսի դեմ բողոքելու պատճառ նույնպես չկա։ Ընդհակառակը, հայ հասարակությունը տարբեր պատճառներով շարունակում է մնալ անցյալի ամուր գրկում, ինչը մեղմելն անհնար է։ Վերջին տարիների իրադարձությունները հայերին վերստին կանգնեցրին այս հարցերի արդիականության առաջ։

Անգամ հարյուր տարի անց երկրի գլխավոր օդակայան վայրէջքելուն պես զգացվում է անցյալի շոշափելիությունը։ Վայրէջքի պահին լուսանցույցից հստակ սկսում է երևալ այդ ձյունապատ զույգը։ Բիբլիական այդ լեռը գտնվում է Թուրքիայի տարածքում, սակայն մի քանի րոպե անց անձնագրային կետում անձը հաստատող փաստաթղթի համապատասխան էջում կնքում են քիչ առաջ տեսած այդ բնապատկերի  անհստակ թանաքային կրկնօրինակը։ Անցյալի ֆիզիկական, նյութականացված ու ծանր շոշափելիությունը ավելի քան երբևէ հստակ է։ Լեռը (Զվարթնոց օդանավակայան եկողներից ոչ բոլորը գիտեն, որ այն գտնվում է այլ պետության տարածքում․ այդ առումով ավագ սերունդն առավել տեղեկացված է՝ սովետական անեկդոտների կամ դեպի երկրի հարավ հազվագյուտ արձակուրդային ճամփորդությունների միջոցով) ինչ-որ ժամանակ լինելով մեծ կայսրության հետ սահմանին, դառնում է հայերի հիշողության մեջ ցավոտ մասնատման խորհրդանիշը։

Վերջին ժամանակներում ավելի հաճախ կարելի է լսել հայ-թուրքական սահմանի բացման մասին։ Սա քաղաքական որոշում է, որը      կարծես չի ենթադրում որևէ նախապայման։ Փակ սահմաների դատապարտված Հայաստանի համար սա գուցե անհրաժեշտ և տնտեսապես շահավետ նախաձեռնություն է։ Բայց «անսահմանության» այդ ձևաչափը բազում «բայցեր» է տեղակայում հանրային հիշողության սահմանների ողջ երկայնքով։ Ասում են, որ ցեղասպանության ճանաչման հարցը չպետք է պատնեշ դառնա հայերի համար հաղորդակցուղիների հաստատման գործընթացում։ Նույնիսկ եթե ենթադրենք, որ մեր երկրների միջև տնտեսական կամ զբոսաշրջային ուղիները կբացվեն, ապա ինչպե՞ս կարդալ անձնագրում դաջված պատկերը։ Արդյո՞ք պետք է սկսենք «նորովի կարդալ» սովորել։ Եթե չտրվենք տեսողական նշանագիտության մանրամասնություններին, ապա բավական է հարցադրում անել՝ հիշողությանն առնչվող ի՞նչ խոշոր ու նշանակալի համալիր է դիմավորում մեզ Երևան մտնելիս։ Ու հենց այդ պահին առանց նախապայմանների բացվող սահմանի ողջ երկայնքով դասավորվում են հարցեր, ինչպես թուրքական, այնպես էլ հայ հանրության  համար։ Իսկ հայերի համար (ըստ նույն Ասմանի) ցեղասպանության պատմությունը պետականության զբաղեցրած դիրքը չէ միայն․ այն խոր արմատներ ունի լեզվում և յուրաքանչյուրի ընտանկան հիշողությունում։

Կնքած անձնագիրը վերադարձնելիս սահմանապահը կարող է ժամանման նպատակի վերաբերյալ հերթապահ հարց տալ։ Պետք է պատրաստ լինել, որ հարցը կարող են ոչ միայն հայազգի սահմանապահները տալ, այլ նաև ռուս։ Այստեղ պետք է հապաղել ու կրկնել քրեստոմատիկ տողը՝ Հայաստանը Ռուսաստանի հետ ընդհանուր սահման չունի։ Երբեմն զավեշտական դեպքեր են պատահում, երբ միջազգային չվերթներով Հայաստան են ժամանում արևմտահայեր, որոնք ռուսերենից գիտեն միայն «բաբուշկա», «մատրյոշկա» բառերը, իսկ վերջին ժամանակներից՝ նաև ռուսական ռազմանավի մասին հայտնի արտահայտությունը։ Սակայն սահմանապահն, իր հերթին, համառորեն զրույցի կհրավիրի հենց ռուսերեն լեզվով՝ կարծես հայրենադարձին տեղափոխելով իր ամերիկյան կամ ֆրանսիական անցյալում տեսած սովետական ֆիլմեր։ Ու աստված չանի, եթե դուք Ռուսաստանից եք գալիս, որտեղ ձեզ կարգել են օտարերկրյա գործակալի «կոչումով»։ Այդ դեպքում Արարատով կնիքը դուք կստանաք (ոչ) մեր սահմանապահների հետ բավական տհաճ զրույցից հետո միայն։

Երևան սլացող ինքնաթիռը շատ առումներով նման է ժամանակի մեքենայի, բայց բոլորովին անսովոր է նաև տարածական ձևախեղումների փորձառությունը։ Սահմանի ներկայությունն այնքան համընդհանուր է, որ դժվար թե հաջողվի դրա մասին մոռանալ։ Օդանավակայանից դուրս գալով անգամ, միևնույն է դուք չեք կորցնի սահմանի զգացողությունը։ Մեր երկիրն այնքան փոքր է և այնպես է ճնշված մեծ, հավակնոտ ու հարուստ երկրների միջև, որ ուր էլ գնաք, հորիզոնում կնշմարվի սահմանը։ Սահմանը, որ գրեթե  ամբողջությամբ «խստորեն» վերահսկվում է (ոչ) մեր սահմանապահների կողմից, որոնց ներկայությունը բնավ չի խանգարում սահմանի ժամ առ ժամ նահանջին։

Խնդիրն առավել զգալի դարձավ 2020 թվականի աշնանը՝ ղարաբաղյան երկրորդ պատերազմից հետո։

Ղարաբաղյան պատերազմը սարսափելի ողբերգություն էր, որը մեզ երեսուն տարով ետ շպրտեց։ Չնայած նրան, որ Ղարաբաղի մեծ մասն անցել է Ադրբեջանի տիրապետության տակ և այդ տարածքները ամբողջությամբ դատարկվել են հայկական բնակչությունից, Ստեփանակերտում և դրա մերձակայքում շարունակում են ապրել Ղարաբաղի հայերը։ Հեռուստատեսային վերջին ռեպորտաժները ցուցադրում էին Ստեփանակերտի կենտրոնում հավաքված բազմահազարանոց ցույցերից կադրեր, որտեղ կարելի էր տեսնել, թե ինչպես էին հայերը ցուցանակները ձեռքներին դուրս եկել փողոց՝ պնդելու, որ որևէ պարագայում չեն ցանկանում լինել Ադրբեջանի կազմում։ Վերլուծաբաններից յուրաքանչյուրն այդ ցույցը յուրովի մեկնաբանեց՝ խաղաղ հանգուցալուծման հասնելու Երևանի ջանքերի դեմ ռուսական ուժերի կողմից սադրած իրադարձությունից, մինչ ղարաբաղյան հարցի չգոյության մասին ադրբեջանական իշխանությունների հայտարարությանն ուղղված բնական արձագանքը։

Այս հանրահավաքը նաև յուրօրինակ դեժավյու էր իմ սերնդի համար, որը մեծացել է անհամաձայնություն հայտնող հայերի այդ կադրերը տեսնելով։ Նրանք պաշտպանում են իրենց և իրենց հիշողության ու ինքնության սահմանները, որոնք մշտապես գտնվում են բնաջնջման վտանգի տակ։ Իմ տարեկիցները պարզորոշ են հիշում, թե ինչպես Երևան հոսեցին ամենայն անմարդկայինը տեսնելուց խեղված փախստականների խմբերը։ Հայերի հոսքը Սումգայիթի ու Բաքվի ջարդերից հետո, «Միացում» կարգախոսով մարդաշատ երթերը։ Միացում չեղավ, կարգախոսներին ականջ դնող չգտնվեց, ոչ ոք ուշադրություն չդարձրեց մարդկանց պարզ կոչերին։ Այսօր, երեսուն տարի անց, տեսնելով մի քանի հազար հայերով և գրեթե նույն կոչերով լի հրապարակը, օգնության միևնույն աղերսանքը՝ կատարվողը իրական չի թվում համենայն դեպս, ամբողջությամբ իսկական չէ։ Ներկայում առկայծում է վաղեմի անցյալը անցածը։ Մենք դա տեսել ենք, և հետսովետական ողջ շրջանում ոչինչ չի փոխվել։ Ղարաբաղի հայերը չեն ուզում ապրել Ադրբեջանի կազմում։ Ցավոք սրտի, մենք պիտի ընդունենք, որ այս տասնամյակների ընթացքում զրոյական փոփոխության մեղավոր են կոնֆլիկտի բոլոր կողմերը՝ ոչ միայն սահմանի երկու հակամարտողները, այլև նրանք, որոնց հետ երբեք ընդհանուր սահման չենք ունեցել։

2020 թվականի աշնանն ավարտված 44-օրյա պատերազմը դարձավ հիասթափության այն պահը, որը բոլորիս ամբողջությամբ նետեց դեպի անցյալ։ Մարդկային հսկայական կորուստները նման փոքր երկրի համար մի վերք է, որը իր մասին դեռ երկար կհիշեցնի։ 2001-2002 թվականներին ծնված տղամարդկանց գրեթե ողջ սերունդը ոչնչացվեց թուրքական բայրաքթարների հարվածներից։ Հանկարծ՝ մի գիշերվա մեջ պատերազմի ավարտն իր հետ բերեց սպանվածների, անհայտ կորածների ու գերության մատնվածների հազարավոր ցուցակներ և ոչ միայն։ Այն նաև մեծ       հիասթափություն էր մեդիայում ծավալվող խոսույթից, որն ամփոփված էր «հաղթելու ենք» հեշթեգով։ 44 օր շարունակ մենք մի հոգեհանգստից մյուսն էինք գնում։ Այդ ժամանակ սոցցանցերի հիմնանկարներում հայտնվեցին այդ հեշթեգները։ Հիմնանկարները չօգնեցին։

2018 թվականի Թավշյա հեղափոխության ընթացքում և դրա ավարտից հետո, թվում էր, թե վերջապես մեր հասարակության առջև բացվել է անցյալից, սովետական համակարգի բեկորներից, իննսունականներում ձևավորված քրեաօլիգարխիկ համակարգից ազատվելու այլընտրանքային ճանապարհ։ Հեղափոխությանը հաջորդած փուլը անուրջների ու հույսերի ժամանակաշրջանն էր։ Հիշում եմ, թե ինչքան էի աշխատում հեղափոխությանը հաջորդող տարում. շտապում էի մի համակարգից մյուսը, ցանկանում էի օգնել մշակույթի նախարարությանը,  վազում այս կամ այն օրենսդրական փոփոխությունն անելու անհրաժեշտությունը քննարկող  հերթական հանդիպմանը։  Դա այն ակնթարթն էր, երբ մեր երկրի մասին գրելիս այն որակում էինք իբրև «երիտասարդ ժողովրդավարություն»՝ առանց որևէ կասկածի ու կեղծ, պոպուլիստական պաթոսի։ Սակայն մեզ՝ մեր ձգտումներով ու երազանքներով հանդերձ, վերադարձրին դառը իրականություն։ Այժմ մենք ապրում ենք մի տարածաշրջանում, որտեղ երիտասարդ ժողովրդավարության թույլ առաջնորդը նավթային բռնապետի հետ պատերազմում տանուլ է տվել։ Ամեն օր մենք կանգնում ենք թավշյա հեղափոխությանը նախորդող ժամանակներին վերադառնալու հերթական ռիսկի առաջ, քանի որ և՛ Հայաստանի նախկին իշխանությունները, և՛ իրենց մեդիաները ակտիվորեն պայքարում են կրկին իշխանությունը զավթելու և մեզ դեպի անցյալ տեղափոխելու համար։

Պատերազմն ավարտվեց 2020 թվականի նոյեմբերի 9-ի եռակողմ համաձայնությամբ՝ ստորագրված Հայաստանի, Ռուսաստանի և Ադրբեջանի միջև։ Վշտի մեջ խեղդվող հայ հանրությունը որևէ փրկություն էր ակնկալում՝ ուշադրություն չդարձնելով բանակցային հռետորաբանության մանրամասներին։ Իր ստորագրությունը դնելուց առաջ Վ․ Պուտինը հրաժարվեց կարդալ հայտարարությունը՝ ասելով ․ «Ինչու՞ վերընթերցեմ, եթե ինքս եմ այն գրել»։ Համաձայնագիրը կոչվում էր եռակողմ, սակայն առցանց ստորագրմանը Նիկոլ Փաշինյանը ներկա չէր։ Այն երկկողմանի համաձայնագիր էր մեկ «հեղինակի» կողմից առաջադրված տեքստով։ Սակայն ամեն գնով արյունահեղությունը դադարեցնելու ցանկությունն առավել ուժեղ էր, քան մանրամասներին, քաղաքական և հռետորական նրբություններին տուրք տալու միտքը։ Պատերազմը դադարեց։ Եվ ռուսական խաղաղապահների տանկերի շարասյունը շարժվեց դեպի Ղարաբաղ։ Ռուսական ռազմական ներկայությունն էլ ավելի զգալի դարձավ։ Արդեն երկու տարի շարունակ Ադրբեջանը պարբերաբար հարձակումներ է գործում ոչ միայն վիճելի շրջանների, այլ նաև  Հայաստանի Հանրապետության ինքնիշխան տարածքների վրա։ Միայն 2022 թվականի սեպտեմբերին, Ջերմուկ առողջարանային քաղաքի ուղղությամբ ադրբեջանական երկօրյա ագրեսիայի արդյունքում հայկական կողմը հայտարարեց 200-ից ավելի զոհերի և անհետ կորածների մասին։ Մեզ չեն թողնում մոռանալ ոչ հեռավոր, ոչ էլ շոշափելի անցյալը։

Ադրբեջանի և Թուրքիայի ամենժամյա հայտարարությունները Հայաստանի միջով և Հայաստանի կողմից չվերահսկվող միջանցքի ստեղծման մասին, ինչպես նաև Զանգեզուրը, այսինքն հայաստանի ողջ հարավն Ադրբեջանի պատմական տարածք համարող զավթողական կոչերը (այո, բռնատիրական հավակնություններն ու գաղութատիրական կամ կայսերապաշտական խոսույթը մեր տարածաշրջանում վարակիչ են) հայ հասարակությանը մշտապես պահում են լայնամասշտաբ պատերազմի վերսկսման վախի մեջ։

Մեր հասարակությունը դեռևս չի հասցրել դուրս գալ այս անվերջանալի պատերազմից, վայրկյան առ վայրկյան նահանջող սահմանների գործընթացից։ Այժմ սկսվել է մեկ այլ պատերազմ՝ Ռուսաստանի հարձակումը Ուկրաինայի վրա։ Ռուս-ուկրաինական պատերազմի ծավալներն ու Եվրոպայի անմիջական հարևանությունը ռազմական գործողություններին բառացիորեն ստվերում է  մեր տրավման համաշխարհային մեդիայում։

Երևանի փողոցներով այժմ քայլում են բիրտ բռնատիրական ռեժիմից փախած հարյուր հազարավոր ռուսաստանցիներ։ Նրանք արագ են ընտելանում      հետսովետական քաղաքին, ուսումնասիրում են խորհրդային մոդեռնիստական ճարտարապետությունը, ընկնում նոստալգիայի գիրկն ու փորձում դրան հաղորդակից դարնձնել նաև տեղացիներին։ Մենք ստիպված ենք վերհիշել ռուսերենի գրեթե մոռացված քերականական կանոնները, որպեսզի կարողանանք ավելի լավ սպասարկել ժամանած փախստականներին (նրանք միլիոնավոր դրամների հաշիվներ են փակում երևանյան գինետներում և ժամանցի այլ վայրերում), ստիպված ենք վարձակալած բնակարանները զիջել ու վերադառնալ հայրական տներ, որովհետև նոր փախստականներն առավել վճարունակ և շահութաբեր են վարձաուների համար։ Եզակի չեն բլոգերները, որոնք գրում են, թե ինչպես է Երևանն ավելի ջերմորեն ընդունում ռուսներին, քան Թբիլիսին (մեզ և մեր վրացի ընկերներին էլ չգժտեցնեն հանկարծ)։ Եվ իրոք, դա այդպես է։ Ես չեմ ծուլացել ու հաշվել եմ՝ գրքի երևանյան ամենամյա վերջին փառատոնի 55 միջոցառումներից 15-ն անցել են ռուսերեն լեզվով։ Ո՛չ տեղացիները, ո՛չ եկածները, հակագաղութականությանն ու հակակայսերականությանը հարողները, իրենց ամբողջապես լիբերալ համարող ռուսաստանցիները  չբարձրացրին այդ միջոցառումները տեղի լեզվով թարգմանելու հարցը։ Դե, մեզ բոլորն են հասկանում․․․ Այստեղ կարծես բոլորն են հիշում անցյալի լինգվա ֆրանկան։ Իսկ ով չի հիշում, կարող է չգալ։

Լեզուն ինչ-որ չափով ճնշման, ենթարկեցման, նաև ծանակելու գործիք է դառնում։ Հայերը ստիպված են հիշել (ոչ միայն դասագրքերից) սովորած ռուսերեն քերականությունը։ Լեզուն իր հետ հիշեցնել է տալիս օտարության փորձառությունը, որը մաշկի ու գիտակցության մեջ է խրվել դեռևս «մութ ու ցուրտ» 90-ականներին, որից շատերը փախան Ռուսաստան, իսկ այնտեղ փորձեցին լինել առավելագույնս հասկանալի, հարմարվող և տեղի բնակչության ու իշխանությունների համար անտեսանելի։ Այդ շոշափելի հիշողությունը՝ այսօրվա արտապատկերումը, հերթական դեժավյուն է. քերականության մոռացված կանոնների և լեզվի արտասանության հետ մեկտեղ, մենք ստիպված ենք հիշել նաև կանոնները վարքի։

Լինենք  հյուրընկալ, հասկանալի  և անտեսանելի։