Վավերագրելով տարածաշրջանի անհանգստությունը

Գորշ ամայի լանդշաֆտը հատում է սպիտակ մեքենան և, դժվարությամբ առաջանալով խորդուբորդ ճանապարհով, շարժվում դեպի «նոր» սահման, որը դեռ պետք է վերագծվի և իրավականորեն վավերացվի երկու երկրների կողմից: Այսպիսին է գերմանացի ռեժիսոր Դանիել Քյոթերի «Լանդշաֆտ» (Landshaft, 2023) վավերագրական ֆիլմի հիմնական սյուժետային գիծը, որը բացեց «Ոսկե ծիրան» միջազգային կինոփառատոնի «Տարածաշրջանային համայնապատկեր» անվանակարգը: Փառառոնը, որն այս տարի տոնում է իր 20-րդ հոբելյանը, վաղուց դարձել է Փոքր Կովկասի կինոլանդշաֆտի ամենակարևոր իրադարձություններից մեկը՝ ամեն տարի Երևանում հավաքելով տարածաշրջանի լավագույն կինոարտադրանքը և կամուրջ դառնալով Փոքր Կովկասի և Արևմուտքի միջև: Հատկանշական է, որ կինոլանդշաֆտի այս կարևոր իրադարձությունը բացվեց Քյոթերի ֆիլմով, որը ներկայացնում է տարածաշրջանը որպես կոնֆլիկտների չքանդվող կծիկ՝ արտացոլելով փառատոնի ծրագրում ընդգրկված ֆիլմերի հիմնական թեմատիկաները: Մեծ մասամբ վավերագրություններ, մյուս ֆիլմերը ևս նախընտրում են իրենց պատումը հյուսել վավերագրական ժանրի շրջանակներում, ասես այս տագնապալի և անհանգիստ տարածաշրջանը դուրս է մղել հորինվածքը՝ տեղ չթողնելով գեղարվեստականության և ֆիկցիայի համար:

«Լանդշաֆտը» նկարահանվել է Վարդենիսում ու Սոթքում 2021-2022 թթ., որոնք սահմանային բնակավայրեր են Հայաստանի և Ադրբեջանի միջև: Խորհրդային շրջանում այս երկու, ինչպես նաև մյուս խորհրդային հանրապետությունների միջև չեն եղել հստակ բաժանված սահմաններ, իսկ 1991-ին սկսված ու դեռևս չհանգուցալուծված հակամարտությունը, դիվանագիտական հարաբերությունների բացակայությունն անհնարին էին դարձրել պաշտոնական սահմանագծումը: Մինչև անցյալ դարի 90-ական թվականներն այստեղ և ողջ տարածաշրջանում ապրում էին երկու և ավելի էթնիկ խմբեր, իսկ Վարդենիսի շրջանի բազմէթնիկությունը կապված էր նաև Սոթքի հանքավայրի հետ, որը Հարավային Կովկասի ամենամեծ ոսկու հանքն է: 1960-ական թվականներին հանքավայրի աշխատողների համար կառուցվել էր հատուկ բնակավայր՝ Բանավանը՝ փոքրիկ քաղաք քաղաքում, որ ուներ իր դպրոցը, մանկապարտեզը, մշակույթի տունը: 1991-94 թթ. Արցախյան պատերազմն ազդեց տարածաշրջանի էթնիկ պատկերի վրա, տեղի ունեցավ բնակչության փոխանակում. Ադրբեջանից տեղափոխված հայերը սկսեցին բնակություն հաստատել հեռացած ադրբեջանցիների տներում, շատերը, չհարմարվելով նոր պայմաններին, գաղթեցին Ռուսաստան և այլ երկրներ: Այս ամենի մասին են պատմում «Լանդշաֆտի» հերոսները, հիշում խորհրդային անցյալը, 2020-ի պատերազմը, կանխատեսում ապագան: Ֆիլմն ավելին է ուսումնասիրում, քան տեղանքի հիշողությունն ու ներկան աշխարհաքաղաքական ենթատեքստում, այն վերհանում է տեղացիների մոտեցումը լանդշաֆտին՝ որպես հող գյուղատնտեսության համար, որպես հայրենիք, որ պետք է պաշտպանել թշնամուց, որպես թանկարժեք հումքի՝ ոսկու աղբյուր, որը արդյունահանվում և արտահանվում է երկրից՝ որոշակիորեն հարստացնելով տնտեսությունը, բայց վնաս հասցնելով շրջակա միջավայրին:

Film still from LANDSHAFT© Daniel Kötter

Գաղթի, սահմաններն անընդհատ հատելու թեման կենտրոնական է պաղեստինցի բազմամեդիա արվեստագետ և ռեժիսոր Խալեդ Ջարարի «Նոթեր տեղահանման մասին» (Notes on Displacement, 2022) ֆիլմում: Նկարահանված 2015 թ.-ին՝ ֆիլմը հետևում է երկու պաղեստինյան ընտանիքների, որոնք փորձում են Եվրոպա հասնել Դամասկոսի Յարմուկ ճամբարի շարունակական հրետակոծությունների պատճառով: Ի տարբերություն այս թեմայով նկարահանված այլ վավերագրական ֆիլմերի՝ «Նոթեր տեղահանման մասին»-ում ռեժիսորը հերոսների հետ անցնում է գաղթի ու սարսափի ողջ ուղին, լինում է Հունաստանում և Կիպրոսում, Մակեդոնիայում և Հունգարիայում, ապա հասնում «երազանքների երկիր»՝ Գերմանիա: Չնայած ֆիլմի հերոսներից մի քանիսը երկրորդ կամ երրորդ անգամ են տեղահանվում, օրինակ՝ մինչ այդ ստիպված լինելով լքել իրենց տունը Պաղեստինում (1948 թ.), ռեժիսորը նախընտրում է հեռու մնալ քաղաքական մեկնաբանություններից և բացահայտ դիրքորոշում արտահայտելուց: Անատոմիականորեն չոր վավերագրված՝ ֆիլմը խուսափում է թե՛ իրավիճակի պոետիկացումից, թե՛ խղճահարություն հարուցելու փորձերից և ստեղծում է հերոսների պայքարի աղճատված պատկեր: Բուժման նպատակով Եվրոպայում հայտնված հայ գաղթականի՝ Մերուժանի պատմությունն է ներկայացնում բելգիացի ռեժիսոր Քրիս Պելըրենի «Ջրհեղեղին սպասելիս» (Waiting for the Flood, 2022) ֆիլմը: Թեև ֆիլմն ուղղակիորեն կապված չէ տարածաշրջանի սոցիալ-քաղաքական դրության հետ, և Մերուժանին զուգահեռ այնտեղ կան հերոսներ Իտալիայից ու Սերբիայից, «Ջրհեղեղին սպասելիս»-ը հուզիչ պատմություն է անհեթեթ բյուրոկրատիայի, կյանքի պայքարի ու լավատեսության մասին:

Film still from WAITING FOR THE FLOOD© Centre Vidéo Bruxelles

Բռնապետության հաստատման պատճառով իրենց բնակավայրերը լքելու և հարևան երկրում ապաստարան գտնելու մասին է պատմում Աբաս Ամինի «Անվերջ սահմաններ» (Endless Borders, 2023) ֆիլմը: Այն գեղարվեստական պատում է հյուսում Աֆղանստանից Իրան տեղափոխված գաղթականների մասին՝ խոսելով նաև երկու ժողովուրդների բարքերի, Իրանում մարդու իրավունքների վիճակի մասին: Պետք է նշել, որ վերջին տարիներին աֆղան գաղթականների թեման հայտնվել է իրանցի ռեժիսորների ուշադրության կենտրոնում՝ ոգեշնչանք դառնալով թե՛ վավերագրական, թե՛ խաղարկային կինոյի համար: Ընտրելով մեկ հերոս կամ ընտանիք՝ իրանցի ռեժիսորները պատմում են այս գաղթականների առօրյայի, ինտեգրման պայքարի և Իրանի հոգեմաշ բյուրոկրատիայի մասին:

Մյուս թեման, որ կենտրոնական է իրանական կինոյում, մարդու իրավունքներն են, ինչի մասին ֆիլմ նկարելը հեշտ չէ Իսլամական Հանրապետությունում: Այդ իսկ պատճառով այսպիսի ֆիլմերը նկարահանվում են երկրից դուրս՝ եվրոպական համայնքներում և եվրոպական ֆինանսավորմամբ: Այսպիսին է, օրինակ, Մեհրան Թամադոնի «Իմ վատթար թշնամին» (My Worst Enemy, 2023) վավերագրական ֆիլմը, որում ռեժիսորը, հանդիպելով Ֆրանսիայում ապրող իրանցի գաղթականների, որոնք հարցաքննության են ենթարկվել Իրանի Էվին բանտում, խնդրում է նմանատիպ հարցաքննության ենթարկել իրեն: Թեև ֆիլմի նկարահանումները սկսվել են նախքան «Կանայք, կյանք, ազատություն» շարժման բռնկումը, ֆիլմի աշխատանքների ավարտն իդեալականորեն համընկավ իրադրության վատթարացմանն Իրանում՝ ապահովելով ֆիլմի հաջողությունը միջազգային փառատոներում: Բացի քաղաքական, սոցիալական ու մարդու իրավունքների խնդիրներից, ֆիլմը կարևոր քննարկում է բացում վավերագրական կինո նկարահանելու բարոյականության շուրջ՝ հարցադրելով արդյոք կարելի՞ է հանուն ֆիլմի վերհանել մարդկանց տրավմաները, «փորփրել» չսպիացած վերքերը: Խնդիրն ավելի սուր է արտահայտված դիպտիխի երկրորդ մասում՝ «Որտեղ Աստված չկա» (Where God is Not, 2023) ֆիլմում, որտեղ ռեժիսորը զրուցում է երեք նախկին բանտարկյալների հետ ու խնդրում մանրամասն նկարագրել հարցաքննություններն ու տանջանքները, որոնց ենթարկվել են վերջիններս: Երկրորդ ֆիլմը փառատոնի ծրագրում չէ:

Թեմատիկ տեսանկյունից նման են փառատոնի ծրագրում ընդգրկված հայկական ֆիլմերը՝ բելգիահայ ռեժիսոր Կոմս Շահբազյանի «Մեր գյուղը» (Our Village, 2023) և Սիլվա Խնկանոսյանի «Միչիգանից հեռու»-ն (Far from Michigan, 2023). երկու վավերագրական ֆիլմերն էլ նկարահանվել են Արցախում: Այնուամենայնիվ, ոճային տեսանկյունից ֆիլմերը տարբերվում են. Կոմս Շահբազյանի ֆիլմը նկարահանվել է մինչ 2020-ի պատերազմը, չափազանց պոետիկ է, համադրում է խաղաղ տեսարանները տեղացիների բանաստեղծական խոսքի հետ՝ երբեմն ստեղծելով անբնականության ու արհեստականության տպավորություն: Մինչդեռ Սիլվա Խնկանոսյանի ֆիլմը, որը նկարահանվել է հենց պատերազմի, ապա դրան հաջորդած տեղահանման ընթացքում, կտրականապես խուսափում է պոետիկությունից, չի փորձում հղկել կամ գեղեցկացնել տագնապալի իրադրությունը: Վավերագրելով չդադարող հրետակոծությունների ժամանակ ապաստարանների բնակիչների առօրյան, իրենց տներն այրող մարդկանց ու բեռնված մեքենաներով խցանված ճանապարհը՝ Խնկանոսյանը ստեղծում է պատերազմի սառնասիրտ խրոնիկա, որը ներթափանցում է մինչև հանդիսատեսի ոսկորներ:

Film still from FAR FROM MICHIGAN© La Huit, Cined Productions

Պատերազմի թեման շատ արդիական է նաև վերջին տարիներին նկարահանված ադրբեջանական ֆիլմերում, որոնք ընդգրկված չեն «Ոսկե ծիրանի» ծրագրում: Օրինակ՝ եվրոպական փառատոների կողմից սիրված Հիլալ Բայդարովի «Քարոզ ձկանը» (Sermon to the Fish, 2022) ֆիլմում կարմիր գծով անցնում է պատերազմի և դրա կործանարար ազդեցության թեման, ինչին համադրվում են անուղղակի քաղաքական քննադատություններ, ինչպես նաև նավթարդյունաբերությանն ու շրջակա միջավայրին առնչվող անհանգստություններ: Պատերազմին անդրադարձ կա նաև Թահմինա Ռաֆայելլայի «Բանու» (Banu, 2022) ֆիլմում, որը կնոջ պատմություն է ներկայացնում ադրբեջանական հասարակությունում, իսկ զուգահեռ ընթանում է պատերազմ:

Կանանց քննարկումների ու զրույցների միջոցով պատերազմի թեմային է անդրադառնում նաև Իննա Մխիթարյանի «Թոնրատուն» (Tonratun, 2022) վավերագրական ֆիլմը, որը «Ոսկե ծիրանի» հիմնական ծրագրում է: Նկարահանված փոքրիկ թոնրատանը, որտեղ հինգ կին լավաշ է թխում ու իրենց կյանքը քննարկում, ֆիլմը ոչ միայն Արցախյան երեք պատերազմների, այլ նաև սեռով պայմանավորված հղիության ընդհատումների, հայ հասարակությունում կանանց զբաղեցրած դիրքի ու խնդիրների մասին է: Նույնատիպ է կառուցված նաև իսրայելցի ռեժիսոր Օրիթ Ֆոքս Ռոթեմի ««Սաբայա» կինոթատրոնը» (Cinema Sabaya, 2021) ֆիլմը, որ մի սենյակում է հավաքում պաղեստինցի և իսրայելցի կանանց՝ ֆիլմ նկարելու դասընթացի մասնակցելու պատրվակով: Տալով նրանց բազմաթիվ հանձնարարություններ՝ նկարել իրենց առօրյան, տեսողական նամակ պատրաստել իրենց ամուսինների համար, ֆիլմը վերհանում է այս երկու ազգերի մշակութային ու հասարակական նմանություններն ու տարբերությունները, խոսում նախապաշարումների ու միմյանց նկատմամբ տածած վախի ու արհամարհանքի մասին, երկու հասարակություններում կնոջ դիրքի մասին: Ինչպես «Իմ վատթար թշնամի»-ում, այստեղ ևս բարձրացվում է բարոյականության խնդիրը կինոյում. որն է այն սահմանը, որ պետք է հարգել ֆիլմ նկարելիս, և արդյոք կինոն և ընդհանրապես արվեստն ավելի՞ կարևոր են, քան մարդկանց անձնական տարածքը կամ անվտանգությունը:

Film still from TONRATUN© DoKino, La Huit, Cined Productions

Տեսախցիկը որպես կազդուրման և ինքնաբացահայտման միջոց է ներկայացված իսրայելցի ռեժիսոր Թոմեր Հեյմանի «Ես չեմ» (I am not, 2021) վավերագրական ֆիլմում: Փառատոնի ծրագրում ընդգրկված մյուս երկու իսրայելական ֆիլմերը կառուցված են կին հերոսների շուրջ. Միխալ Վինիկի «Վալերիան ամուսնանում է» (Valeria is Getting Married, 2022) ֆիլմում, որն ուկրաինա-իսրայելական համատեղ արտադրություն է, Վալերիան երիտասարդ ուկրաինուհի է, որին «կույր ամուսնություն» է առաջարկվում հաջողակ իսրայելցի տղամարդու հետ, որը կապահովի նրան ամեն ինչով, բայց կզրկի ազատությունից: Վալերիան ընտրում է ազատությունը: Երիտասարդ կնոջ ինքնաբացահայտման ուղու մասին է նաև Մա-այան Ռիփի «Մյուս այրին» (The Other Widow, 2022) ֆիլմը:

Film still from VALERIA IS GETTING MARRIED© Lama Films

Այլ թեմատիկ ուղղվածություն ունեն փառատոնի ծրագրում ընդգրկված և ընդհանրապես վերջին տարիներին Վրաստանում նկարահանվող ֆիլմերը: Բացի ԼԳԲՏ+ մարդկանց նվիրված խաղարկային ֆիլմերից, որոնք մեծ հաջողությունների են արժանանում միջազգային փառատոներում («Իսկ հետո մենք պարեցինք», ռեժիսոր՝ Լևան Ակին (And Then We Danced, 2019), «Թաց ավազ», ռեժիսոր՝ Էլենե Նավերիանի (Wet Sand, 2021)), վրացի ռեժիսորներն անդրադառնում են խորհրդային անցյալին, վերաիմաստավորում հիշողությունը՝ օգտագործելով տեղանք, այգիներ կամ արձաններ, գնացքի երկաթգիծ կամ ճարտարապետական կոթող: Այսպիսին է, օրինակ՝ Մարիա Չաչիայի և Նիկ Վոյթի «Կախարդական լեռը» (Magic Mountain, 2023) վավերագրական ֆիլմը, որը պատմում է Աբասթումանի առողջարանի մասին: Ի հավելումն ֆիլմի գլխավոր թեմայի, որը թոքախտ ունեցող մարդկանց առօրյան է, մի թեմա, որին հաճախ չես հանդիպի կինոյում, «Կախարդական լեռը» ներկայացնում է առողջարանի պատմությունը: Կառուցված դեռևս ցարական շրջանում՝ առողջարանը նախատեսված է եղել թոքախտ ախտորոշված վերնախավի համար, գործել է գրեթե որպես փակ և էլիտար համայնք խորհրդային շրջանում: Խորհրդային Միության փլուզումից հետո այն շարունակել է մնալ առողջարան, մինչ վրացի օլիգարխներից մեկը որոշել է գնել, քանդել և մի նոր բան կառուցել դրա փոխարեն: Այսպիսով, հիշողությունը ջնջված է: Տեսողական պատումի կառուցման և քաղաքական ենթատեքստի նուրբ համադրությամբ ֆիլմը հիշեցնում է Սալոմե Յաշիի «Սանձահարելով այգին» (Taming the Garden, 2021) վավերագրական ֆիլմը, որը ներկայացնում էր դարավոր հիշողությունն արմատախիլ անող մեկ այլ բարբարոսության պատմություն: Թեև թե՛ Յաշին, թե՛ Չաչիան անուններ չեն տալիս, երկու ֆիլմում էլ հիշողություններ ոչնչացնող օլիգարխը միևնույն անձն է: Խորհրդային անցյալին նվիրված գեղեցիկ պատում է հյուսված նաև Աննա Ձիափշիպայի «Ինքնանկար սահմանի երկայնքով» (Self-Portrait Along the Borderline, 2023) և Տեկլա Ասլանաշվիլու «Պետություն պետության մեջ» (A State in a State, 2022) վավերագրական ֆիլմերում, որոնք չեն մտել փառատոնի ծրագիր տեղերի սահմանափակության պատճառով: Փառատոնի ծրագրում ընդգրկված վրացական մյուս երեք ֆիլմերը խաղարկային են՝ Գիորգի Օվաշվիլի «Գեղեցիկ Էլենեն» (Beautiful Helen, 2022), Կոտե Կալանդաձեի «Թմբկահարը» (Drummer, 2022) և Աննա Սարուխանովայի «Աներևակայելի լույսը» (Inconceivable Light, 2022), և երեքն էլ յուրովի ուսումնասիրում են արվեստագետի պատմությունը՝ նրա գոյաբանական պայքարն ու ճգնաժամը, ստեղծագործական ուղու դժվարություններն ու կախարդանքը:

Film still from DRUMMER© Parachute Films

Երեք տարբեր սերունդների՝ տան մասին հիշողությունների միջոցով երկրի պատմությունն են ներկայացնում պարսիկ ռեժիսորներ Ֆարնազ և Մոհամեդռեզա Ժուրաբչյանները: Վերնագրված «Լուռ տունը» (Silent House, 2022)՝ վավերագրական ֆիլմը ընտանիքի տարբեր սերունդների անձնական պատմությունները կապում է Իրանի կարևորագույն մշակութային ու քաղաքական իրադարձություններին՝ անդրադառնալով Իսլամական հեղափոխությանը, Իրան-իրաքյան պատերազմին և այլն: Տունը, որտեղ յոթ տասնամյակից ավելի ապրել են ռեժիսորների ընտանիքի անդամները, դառնում է Իրանի խորհրդանշան. երբեմնի կյանքով լեցուն ու ծաղկուն տունը կիսաքանդ է ու լքված:

«Ոսկե ծիրան» միջազգային կինոփառատոնի ծրագիրը և հատկապես «Տարածաշրջանային համայնապատկերը» Փոքր Կովկասի և Արևմտյան Ասիայի կինեմատոգրաֆիական հայելին է, որտեղ արտացոլվում են պատմություններ, թեմաներ ու խնդիրներ, որ ալեկոծում են տարածաշրջանը: Որոշ չափով այն նաև հայելին է այն բանի, թե ինչ ուզում են տեսնել տարածաշրջանի մասին Արևմուտքում. այս ֆիլմերի մեծ մասը համարտադրված ու համաֆինանսավորված է եվրոպական երկրների կողմից: Շարունակաբար վերաձևվող ու անհանգիստ այս տարածաշրջանի կինոն, նախևառաջ, սահմանների մասին է՝ թե՛ ֆիզիկական, թե՛ գաղափարական, որ սահմանափակում են մարդկանց՝ միևնույն ժամանակ խոստանալով «դրախտ» իրենց եզրագծերից անդին: Հիմնականում վավերագրություններ՝ այս ֆիլմերը նաև պատկանելության զգացողության, աշխարհագրական տարածքի հետ կապվածության մասին են, որից արմատախիլ լինելու դեպքում մարդիկ կորցնում են իրենց կենսական ուժի աղբյուրը:

Մյուս հիմնական թեմատիկան, որն անընդհատ վերադառնում է էկրաններ, գենդերային ինքնորոշման, մարդու և հատկապես կանանց իրավունքների մասին է, պայքարի մասին, որ անհրաժեշտ է մղել ամեն օր՝ գտնելու համար իրենց տեղը հասարակությունում: Հատկանշական է, որ այդ թեմայով արված ֆիլմերի մեծ մասի ռեժիսորներն ու պրոդյուսերները կանայք են, իսկ տարածաշրջանում աճում է կին հաջողակ կինոգործիչների թիվը. Վրաստանում, Հայաստանում նրանց թիվը գերակշռում է տղամարդ կինոգործիչներին:

Երրորդ թեմատիկան նվիրված է հիշողությանը, անցյալի վերհանմանն ու վերանայմանը: Համեմատելով այն ներկայի հետ, որը հաճախ թվում է հոռետեսական ու մռայլ, ռեժիսորները փորձում են պատճառներ ու պատասխաններ գտնել երբեմնի հզոր ու ծաղկուն անցյալում:

Ամփոփելով վերը քննարկված ամենը՝ պետք է ասել, որ արդեն մի քանի տասնամյակ է, ինչ այս տարածաշրջանը շարունակում է մնալ ամենաանհանգիստ անկյուններից մեկն աշխարհում՝ ալեկոծելով հազարավոր մարդկանց կյանքեր ու ճակատագրեր՝ միևնույն ժամանակ շարունակելով սնուցել կինեմատոգրաֆիական հայելին, որ ագահաբար կլանում է ոգեշնչանքի այս բոլոր հնարավորությունների լանդշաֆտը: