26 September 2023Armenia

Մոռացման վարժանքներ

Արամ Պաչյանի նոր էսսեն՝ հիշողության, մոռացության և այսօրվա հանրային եւ մշակութային տրավմաների մասին։

by Aram Pachyan
© Har Toum


Այս տարվա աշնանը «Kolchis» հրատարակչության կողմից գերմաներեն թարգմանությամբ լույս կտեսնի ժամանակակից հայ գրականության գլխավոր վեպերից մեկը՝ Արամ Պաչյանի «P/F»-ը։ Պաչյանի արձակը, միաժամանակ մեկտեղելով վավերագրությունը, գեղարվեստական գիրը և ինքնակենսագրական պատումը, անդրադառնում է մշակութային հիշողության, հետխորհրդային իրողությունների և գրական անցյալի վերաիմաստավորման խնդիրներին։ Պաչյանը, ով 2021 թվականին արժանացել է Եվրոպական միության գրական մրցանակին, Հայաստանում ամենաընթերցվող հեղինակներից է և նրա գործերը թարգմանվել են նաև անգլերեն, հունարեն, ֆրանսերեն և ուկրաիներեն։ «P/F»-ի գերմաներեն հրատարակությանն ընդառաջ OSTWEST MONITORING-ը հրապարակում է հայ արձակագրի էսսեն, որտեղ միահյուսված են մշակութային հիշողության խնդիրները և այսօրվա քաղաքական իրողությունների անձնական փորձառությունը:

Հայերեն   English   Русский


Էսսեն գրվել է 2023 թվականի ամռանը։ Այս պահին Արցախը Ադրբեջանի կողմից ենթարկվում է էթնիկ զտումների։


Պոլինա Բարսկովային

Ժամը 11:00-ն է:

Մի տեսակ անշառ ժամ,

Իսկ ավելի անպետքորեն՝ լավ ժամ:

Պահը, գոլ սուրճի, վիսոտկեքի բակերում՝ «Ավել ու Սևանի սիգա` թարմը, ջրից նոր հանած» ձեռաց առուտուր անող մարդկանց կանչերի ժամ — պարզորոշ անմարդ նախաճաշի — որ աշխարհի ամենավճիտ ու լուռ հոգեհանգիստն է: 11:00-ին հնարավոր սարսափելի լուրերը տեղադրված են: Ներողություն, մարդկային կյանքեր, բայց 11:00-ին ձեր ծով դիակները ոչ միայն լուսանկարված են, այլ նաև ապապատկերված — մի մասդ մեմեր եք արդեն — մյուս մասդ մարդու իրավունքների պաշտպանների գրասենյակներով թռչկոտող հայելիներ — Արցախյան երկրորդ պատերազմում զոհված հայ զինվորին մարմնամասերի էին բաժանել, լուսանկարել էին, ուղարկել զինվորի մորը — հենց մասերի բաժանված զինվորի հեռախոսով — ժամը 11:00-ին էին ուղարկել — ներողություն սրա համար — ժամը 11:00-ին լուրն էին դրել — գրադարանում էլ ժամը 11:00-ն էր:

Զարուհին պատմեց:

Պատմեց: Գնաց լվացարան, լացեց, վերադարձավ, նստեց ընթերցասրահի իր տեղում, միշտ աշակերտավարի ահաբեկված իր աթոռին — Զարուհին առաջին դասարանցու կանաչավուն տետրակով նստեց — էլի լացեց — դեմքը քիչ խնդմնդաց: Դու մոռացել ես՝ ե՞րբ էր, ո՞ր թիվն էր` 2020-ի աշո՞ւնը, թե՞ 2021-ի, 22-27-ի:

Աշուն էր:

Էդ որ հաստատ:

Մարդու մարմնամասերը սկսել են աշնանը հաշվել — ցեխին խառնված հյուսվածքներն առանձին պարկով — ցեխն էլ ջահել — հյուսվածքներն է — պարկն էլ — Զարուհին գրադարանում քնել, պատերազմի մասին երազում կրկնել էր՝ «էս աշխարհի ջահելությունը չհաղթահարված մնաց» —

Ինչը բանալ է հնչում` վերագրիր երազին: Ընդհանրապես ինչից խուսափում ես, վախենում — վերագրիր — կանցնի — բայց մեկ է — չես շրջանցվելու —

© Image courtesy of the author

Կարծես Բրեխթն է մի անգամ ասել, լավ չես հիշում — համենայնդեպս ասել էր՝ Բանալ թվալու վախը ծանր բանալություն է: Բրեխթը մի տեղ իր մեղքի զգացման ու ափսոսանքի մասին է տագնապել: Աղետը վերապրողի` աղետը վերապրելու ափսոսանքն է գուցե: Պատերազմում, փլատակների տակ ողջ մնալու մեղքի զգացումը մեռյալների հանդեպ —

Բայց իրոք ինչ բանալ է:

Էդպես թող լինի:

Ասես քո թույլտվությանն էլ սպասում էր:

Ուրեմն Բրեխթին մոռանալով՝ Չիկագոյի հանրային գրադարանում Էրվինը կատաղած ասել էր՝ «Բրոդսկին դիպուկ էր, երբ Օդենի վրիպումը բարձրաձայնել էր՝ «Բրեխթը մեծ պոետ չէր»: Ձախը — մարքսիստը — խորհրդային ճամբարականը պոետ լինել չի կարող, որովհետև քայլել է, անցել ստալինականության միջով, քայլել է անցել (դե-ստալինիզացիայով), Ձնհալով — ուրիշի կյանքն է վերապրել — դրանից ռիթմ ու սիրտ կերտողի գրողական փառք նվաճել» —

Ասես կարողն ու անկարողը Էրվինի բանալությանն էին սպասում:

Բայց Էրվինին խելքի գցեցիր՝ Երևանում հանրային գրադարանները հետխորհրդայնությունն են վերապրում, ապա, ապա-ապագաղութացումը: Երբ մտնում ես գրադարան — ոնց որ (չեղած Սովետ) մտնես: (Չեղած Սովետը) եղածին կվերապրի: Ավելացրիր՝ Հիմա մի քանի ընկերներով (չեղած Սովետն) ենք փորձում հասկանալ — գրադարաններից ու արխիվներից դուրս չենք գալիս: Բայց մեր պատմության, մեր մարմնի վերափորձարկման ճակատագիրը գրադարանում չի վճռվում —

Մի քիչ կարոտում ես Չիկագոյի գրադարանը: Ներսում ընդամենը մի ժամ ես եղել: Չէ, քսան րոպե: Երևի չես տեսնի էլ, քանի որ չես վերադառնա այնտեղ, որտեղ հավաքական ու անձնական հիշողության ոչ մի կորուստ չի գրանցվել, որտեղ ուրիշի փոխարեն իրենք իրենց չեն հասկանում — ուրիշով —

Երևանյանի ընթերցասրահում ձեռագիր տեքստ էին գտել (հորինվածք): Իրականում բոլորը գիտեին, թե ումն է: Ընթերցողը ընթերցողների ներկայությամբ բարձրաձայն կարդաց՝ «Ո՛նց եք պատերազմը թողած շարունակ գալիս գրադարաններ, քչփորում խորհրդային անցյալն ու հիշողությունը: Պատերազմը դիմացդ է: Մեջքիդ կանգնած: Քեզնից մի շունչ հեռավորության վրա: Չխաբես: Պատերազմը դու ես: Պատերազմը քո ներսում է: Հա՛, դու տեղով մեկ պատերազմ ես: Քո պաթոսից սիրտս խառնում էր: Ատո՛ւմ եմ քեզ: Ամեն բառդ ատում եմ: Ո՛նց թողեցիք կրկնվի: Մեռաք աջ ու ձախ մարդկանց հոգիները բառածեծ անելով՝ թե երկու աշխարհամարտ, մեկը՝ անհեթեթ, մյուսը՝ հեթեթ (հարմար), Աուշվից, ԳՈՒԼԱԳ, Հիրոսիմա, արվեստ, գրականություն, հումանիտե: Ոնց ասես, ինչ հանճարով ասես գրեցիք. ահռելի տպաքանակներ, հռչակներ, գումարներ, վայ-վույեր, ախ-օխեր, մրցանակներ, դեմոկրատացման բորբոսիկ ալյուրով թխած հուզիչ բանախոսություններ, ցասման ճառեր: Ու սարսափելին, որ էս ամենը՝ լավ, գերազանց (որակով) է արված ու արվում: Կա՞ ուրիշ ահավոր մի երևույթ, քան (մեծագույն) արվեստի ծնունդը կրեմատորիայի ծխնելույզից, որ գնալով էլ ավելի է կարևոր դառնում, քան մարդկանց մոխրացնող կրեմատորիայի ստեղծում-գործարկումը, քան հենց կրեմատորիան: Մենակ չասեք, թե գրելով ուզում եք կրեմատորիան հասկանալ: Հասկանալու ժամանակը հանցանքի ժամանակն էր: էս էր, որ երբեք չհասկացաք: Չհասկանալու ժամանակը հանցանքի ժամանակն էր: Էս էլ չհասկացաք: Հիմա ի՞նչ, նորից նույնկերպ շարունակելո՞ւ եք: Տառապանքից, դժբախտությունից, կորստից, սգից ու փլատակներից սքանչելի վեպեր ու բանաստեղծություննե՞ր եք գրել-ծախելու: Ես գտել եմ պատասխանը, թե դուք՝ գրողներով՝ արվեստագետներով, ինչի եք էսքան անբարո ու ինչի եք շարունակում էս ծաղրը: Որովհետև դուք ողջ եք, իսկ նրանք՝ մեռած: Վերջ: Ու վեջս էլ չի, թե կղժաք, խելառի ու տափակի տեղ կդնեք: Ադոռնոն — իմ պահապան հրեշտակը, ինձ ուժ կտա: Իմ մանկամտությունը կցավազրկի ինձ ձեզնից: Հիշեցի՞ք՝ պատճառ-շարժառիթը. կրկնեմ՝ դուք ողջ եք, իսկ նրանք՝ մեռած: Սրանով, երբևէ հնչած էս ամենաանտարողունակ բանալությամբ՝ գնացեք շարունակելու ձեր փառասիրության Ես-ը ու ձեր ատելության Մենք-ը: Ոնց որ հիմա են երևանցիներն իրար երեսի շպրտում՝ «Սենց դուրս տալու փոխարեն ավելի լավ ա գնա Կասկադի կաֆեներում կիսատ թողած մառոժնիդ զխտկվի: Քիչ մնաց. թշնամու զինվորը կգա քո բուկն էլ կթափի, մառոժնիդ էլ գետնից կվերցնի ու դիակիդ վրա նստած կշարունակի»: Ու ընդհանրապես, գնացեք, կանգնեցրեք պատերազմը: Ես չէ՝ դո՛ւք: Ես ինձնից պահանջ չունեմ, որովհետև դուք ինձ չեք հիշել: Ձեզ համար, ձեր մեջ ու ձեզնից դուրս ես ոչ ոք էի Ու կամ: Ես ձեզնից եմ պահանջում: Ես գրադարանից, իմ տնից ոչ մի տեղ չեմ գնա: Խորհրդային ժառանգությունը ու ընդհանրապես ժողովուրդների՝ նրանց վրեժի ու թշնամանքի հիշողությունը սերունդներին փոխանցող անխափան մեքենան ձեր իմացությանը ու ըմբռնմանը չի սպասում. դրա կարիքը չկա ո՛չ էս պահին, ո՛չ էլ ապագայում: Չմոռանաք՝ դուք ուրիշի փոխարեն եք լծվել հասկանալուն. սպանողների ու սպանվողների փոխարեն: Երկու աշխարհամարտերից հետո դուք նորից նույնն արեցիք. դուք ուղղակի մահվան վկայականներ ցրող եք. որտեղ մահ, դժբախտություն՝ դուք եք ձեր ողորմող, ձեր ցինիկ հայացքներով: Գրականության ձեր կարեկցանքը, կորուստը սգալու ու կորուստը ղժալու ձեր լեզուն մարդուց ծնված ամենաայլանդակ բանն է, որ կա: Չեք լռի: Դուք տականքներ եք: Ես մեղադրում եմ ձեզ մերկապարանոց: Արվեստագետներ, գրողներ, մշակույթի մարդիկ, ես մերկապարանոց մեղադրում ու մերկապարանոց դատապարտում եմ ձեզ: Դուք ինքներդ ձեզ եք դատապարտված....... ռադ» —

Արդեն քանի աշուն է

հետխորհրդային խխունջված գրադարանում, ուր իսկապես Երևանն է, հավանաբար գրադարանային աշխարհից դուրս լացն ու խնդուքը նույն մաղով են անցնում: Զարմանալի բան. լացն ու խնդուքը մաղի չափով չեն, բայց նույն մաղով են անցնում: Սրան հավելի կոմիկն ու տռագիկը — իբրև թե պատերազմը գեղարվեստելու դեռևս երկու (օրինավոր) միջոցները, որոնք չեն սպառվում — ասեց մեկը — էլի ընթերցասրահից դուրս գալիս — ու էլի լավ չես հիշում, թե ով: Դու ասեցիր՝ Վատ չէր — էս հեչ վատ չէր — էս հաստատ կպահեմ մտքումս ու մի օր կօգտագործեմ: Ու հիմա օգտագործում եմ: Օգտագործում — բառի փոխարեն ուզում էի գրել՝ գործածում: Բայց ինչի շիրոտել 21-րդ դարի առաջին կեսի անբարո-յականության սողնակը: Ինքդ քեզ ասելով՝ նրան ասել, թե ընտիր լուք ունի, թե վարքն էլ, բարքն էլ տեղն են, ու թե նախամարդու համար հետմարդուց հետո լավ էլ պահպանվել է —

Լավ, հիշելով ու գալով Զարուհուն:

Զարուհին մարմնի լարումը արձանացրեց տետրակին — մարդու, մտածողի, անանուն, ստոիկ փիլիսոփայի իր ձևով: Եվ իհարկե՝ քաղվածելով գրառել սկսեց: Մինչև հիմա հստակ չի մանրամասնել, թե ինքը՝ իբրև մտածումի արձան, այդ ի՛նչ է եղերական ռեժիմով, քաղվածողի ու գրառողի չքնաղ մատնազարկով որոնում գրադարանի ֆոնդերում ու այդ ի՛նչ է խեղդումից փրկվել կամեցողի պես օդը բլիթ առ բլիթ կուլ տալով՝ հետևողականորեն ուսումնասիրում: Զարուհու մատները սիրուն են ոնց որ պատահմունքով գտնված զարմացնող լեգենդը: Ու ընդհանրապես, ինչու Զարուհին չի ավարտում դպրոցականի իր կանաչավուն տետրակն ու չի վերջացնում գրչամիջուկի թանաքը, մանավանդ երբ դպրոցականի տետրակը, որքան հիշում եմ ու սխալվում՝ 12 թերթ է —

Չնայած մի բան պատմել է:

Խորհրդային Հայաստանում վայրի գայլուկի մշակման փորձը հետազոտելու և վերասերտելու մասին էր պատմում — և որ — գայլուկի սեփական տնկարան ստեղծելու նպատակ ունի: Գայլուկ: Դու մտածում ես՝ գուցե բառից է կախարդվել — գայլուկ — գայլուկագործ — ինչ կա որ, սերմը բառն է, ու ամեն տեղ չէ, որ էդ անտեր բառն աճում է — հայտնի առակը վկա: Մի տեսակ բառեր կան, որոնք անտեսության համար են ցանվում: Ցանվում են, որպեսզի տեղորոշես մահվան ցելը — բայց աճը հանկարծ չտեսնես — մահը խնամելդ շատ չզգաս — որպեսզի անպատասխանատվությունդ մի երկու կում ջրով կուլ տալ լինի —

© Image courtesy of the author

Աշխարհը հրդեհի մեջ,

բռնում Խորհրդային Հայաստանում 1940 թվականին «Գայլուկի կուլտուրան» (ձեռնարկ գայլուկագործական կոլտնտեսությունների բրիգադիրների համար) գրքույկ են հրատարակում: Հրդեհվող աշխարհում անգամ գայլուկի պրոֆեսոր է գտնվում, համաձայնում խմբագրել գիրքը: Ու քանի որ այստեղ-այնտեղ հիշողությամբ մոռացում ես խաղում, տուր նաև գայլուկի պրոֆեսորի անունը — անհասցե — գրառի ուղղակի — գուցե իսկապես վերապրի աքսորը — ահա — պրոֆեսոր Ե. Անտոնյան — և ով է եղել — Երևանի ո՞ր թաղամասում է ապրել: Ինչպես է պրոֆեսորել: Գայլուկի (պատճառով) ստալինյան ռեպրեսիաների ենթարկվե՞լ է: Արդարացվե՞լ է: Ինչի համար էին — մահով արդարացնում — գնդակահարելու անարդարությունը —

Հիմա էլ,

գրեթե մի դար հետո՝ 2023-ին, կեսաշխարհը հրդեհի մեջ է, իսկ Զարուհին գրադարանում արձանացած վայրի գայլուկի մշակման փորձն է հետազոտում Սովետից ժառանգված մի գրքով, որը, կարծում է, մինչ օրս եղածների մեջ լավագույնն է, չգերազանցվածը՝ «…Մի օր պատերազմները կավարտվեն — չեն լինի Պուծինը, Էրդողանը, Ալիևը — բոլորը — կփոշիանան — սրանց մահվան վրա իշխանություն կառուցողներն ու սրանց կենդանի մահով իշխանություն պահողները նույնպես կփոշիանան — ու կգա (եղած ու ավելի շատ չեղած Սովետից) ազատագրումը, ու էդ ժամանակ գայլուկի տնկարան կունենամ, մարդիկ կաշխատեն, մարդիկ կապրեն: Բացի դրանից, վերջը, ավարտին կհասցնեմ մորս պապի՝ պրոֆեսոր Անտոնյանի կյանքի վավերական, ավելի շուտ՝ երևակայական կյանքի պատմությունը: Մարդը հասցրեց մենակ գայլուկի կուլտուրայի մասին աշխատությունը խմբագրել: Սպանվեց աքսորում: Մահով արդարացվեց: Զգացել ես, չէ՞, բանալ բան՝ 1937-ից հետո բոլորը բոլորին կասկածում են, իրար մեջ մատնիչներ ու դավաճաններ են ման գալիս — մեկ-մեկ գտնում են — բայց չգիտեն՝ հետներն ինչ անեն — ստալինիզմը գիտեր — Ամեն անգամ, երբ գրադարանում եմ ու պատվիրում եմ գայլուկի գիրքը — ոնց որ պրոֆեսոր Անտոնյանի հիշատակը պատվիրեմ — կենոտաֆը — բացակա մարմնի բացակա տեղը —

Պատերազմի լուրը կարդացի ձեռի հետ, գդալով բանկայի միջից մուրաբայի հատիկներ էի հանում: Էս լավ փոխաբերություն կլիներ կամ չգիտես ինչ զիբիլ: Լուրը բան չասեց, անկեղծ, բան չհասկացա: Անջատված շարունակեցի մուրաբա հանել: Ես բանկայից մուրաբայի հատիկներ եմ հանում, սահմանին՝ զինվորը զինվորի փորոտիքը: էն էլ ոչ թե գդալով կամ պատառաքաղով, այլ ձեռով: Տելեգրամում դրել էին, տեսա: Ինչի՛ տեսա: Մի տարի առաջ տելեգրամս ջնջել եմ: Իրոք, մուրաբան ու փորոտիքը՝ պատահաբար կապվեցին իրար: Անցան նույն — լրիվ նույն մաղով: Երկուսն էլ պատահար են: Երկուսն էլ վերաբերմունք: Նույն պահին զուգահեռվող Կասկադի կաֆեի մառոժնին — մուրաբայի հատիկները — զինվորը զինվորի փորոտիքը քչփորելը — ինչ եմ ասում» —

Չինական էժանագին սոսինձը կփրկի — կուզեիր ասել՝ աշխարհը, բայց հիմարորեն լուրջ մի բան ասած կլինես — ավելի լավ է ասես՝ չինական սոսինձը կփրկի երևանյան գրադարաններում հոգեվարքող գրքերը: Կարծես միայն Մատենադարանն է, որ գրքերի ռեստավրատոր ունի: Գրադարանները չունեն — թվում է՝ կազմարարներ կան: Այնպես են վերակազմում գիրքը, որ հնարավոր չլինի կարդալ: Իսկ գրքերի հին շապիկները ժամանակ առ ժամանակ հրաշալի բաներով են փոխարինվում՝ Դանթեի շապիկին փոխարինել է Լեդի Գագայի ճիչը — մկրատված-բերված ինչ-որ ամսագրից՝ սոթլիկ, սնդուս մաշկով: Գրադարանների կազմարարները նոր ժամանակների մարդիկ են — ոնց ասում են — նորովի են մտածում — Չես հեգնում: «Նոր կյանքի» նորացված շապիկը շատ լավն էր՝ ոչ թե Գագայի ճիչը Դանթեի աշխարհից, այլ Գագայի ճիչը Դանթեի աշխարհին —

Անյայի հետ սոսնձում եք գրքերի կազմերը, պոկոտած էջերը, սոսնձում ֆորզացները, որոնք մեկ-մեկ արվեստի գլուխգործոցներ են թվում: Դրանք ոչ մեկի պետք չեն — ձեզ էլ պետք չեն — ուղղակի սոսնձում եք — անջատված սոսնձում — փրկում է սոսնձելը — ինչ-որ բան անցնում է — եթե անցնում է՝ ապրում է — չի փրկում —

Երբ դարակաշարերի մոտ ծանոթացաք, Անյան զրույցի ընթացքում ասեց՝ Ես ոչ ռելոկանտ եմ, ոչ միգրանտ — Անյան ասեց ՝ Գիտե՞ս Երևան տեղափոխված ռելոկանտը ինչո՛վ է տարբերվում միգրանտից — ռելոկանտը նա է, ով Երևանում զբոսնելով մի օր գլխի է ընկնում՝ ինքը երեխա ժամանակ մաննի կաշայից հաստատ չի զզվել — Անյան ավելացրեց՝ Խորը բան եմ ասում, մի խնդա — հետո դրան էլ ավելացրեց՝ Ամենախնդալուն էդ խորը բանն էր — բայց էլի մի խնդա — լավ, ես հո քո հրամանատարը չեմ՝ խնդա — էլի հրամայում եմ —

Երբ ձեր խնդիկ-մնդիկն էր — երևի նույն պահին Բուչայում ռուս զինվորականներն ուկրաինացի խաղաղ բնակիչների էին ցեղասպանում — նույն պահին ադրբեջանական բանակի զինվորները Իշխանասարում՝ «Հովազ 1» բարձունքում, հայ ռազմագերիների էին գնդակահարում — Անյան ընդհատեց — նամակով էր ընդհատել — գրել էր՝ Լսի, խնդրում եմ՝ վե՛րջ տուր պատերազմը դրամատիզացնելուն, ծանակելուն, պատերազմի անիմաստությունը անիմաստ դարձնելուն, պատերազմը ամեն գնով գեղարվեստելուն: Խեղումից վերախեղում մի քամի — անպատասխանատվությունդ պատասխանատվության ինքնականչով չես զեղչի — կներես — ու մի՛ ների —

Պատերազմում զոհվածների հանդեպ մեղավորության զգացումդ անբարոյացնելու՝ բարոյացման հրեշավոր ջանքդ քո՛, մենակ քո՛ մասին է —

Հերի՛ք իրոք:

Վաղը ժամը 11:00-ին կհանդիպենք գրադարանում:

Զարուհին գայլուկ պիտի բերի:

Պատկերացնո՞ւմ ես՝ իր ձեռքով աճեցրած —

արամ

LATEST
Das Leben unterm TischBelarus
Das Leben unterm Tisch 

Im Angesicht der ungewissen Zukunft spielt eine belarussische Schriftstellerin mit der Vergangenheit

20 December 2023
Russlands MitschuldArmenia
Russlands Mitschuld 

Wie Russland im Spiel um seine eigenen geopolitischen Interessen den Berg-Karabach-Konflikt als Trumpf nutzte

12 December 2023